Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru

Bireysel Başvuru Nedir?

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru kavramını incelemeden önce bireysel başvuruyu tanımlayarak başlayalım. Bireysel başvuru; temel hak ve özgürlükleri kamu gücü tarafından ihlal edilen bireylerin başvurdukları olağanüstü bir kanun yoludur. Hem uluslararası hukukta hem de ulusal hukuklarda mevcut olan bir hak arama faaliyetidir.

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru günümüzde temel hakların korunması amacıyla pek çok ülkede anayasa yargısının ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmektedir. Öte yandan bireysel başvuru hakkının kullanılabilmesi için bütün iç hukuk yollarının tüketilmesi gerekmektedir. Bu özelliği nedeniyle ikincil ve yardımcı bir hak arama yolu olarak görülmektedir.

Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Nedir?

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru bireysel hak ve özgürlüklerin korunması ve teminat altına alınması için vatandaşlarımıza tanınmış bir kanun yoludur. Burada başvuruları inceleme ve karara bağlama yetkisi Anayasa Mahkemesine verilmiştir.

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı Türkiye’ de çok uzun yıllar tartışıldıktan sonra 2010 Anayasa Değişiklikleri ile hukuk sistemimiz içerisine girmiştir. Anayasamızın 148.maddesinde, 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunda ve Anayasa Mahkemesi İçtüzüğünde bireysel başvuruya ilişkin usul ve esaslar yer almaktadır.

Anayasa m.148/3:

“Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir.” denilmek suretiyle Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı tanınmıştır.

Peki “ Vatandaşlara Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı tanınması neden önemlidir?”

Bu soruya ilişkin olarak 2010 Anayasa Değişiklikleriyle kabul edilen AY. 148. maddenin gerekçesinde şu ifadelere yer verilmektedir:

 “…bireysel başvuru müessesinin getirilmesiyle, hak ihlâline maruz kaldığını iddia edenlerin önemli bir bölümünün bireysel başvuru aşamasında, başka bir ifadeyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi(AİHM)ne gitmeden önce, tatmin edilebilmesinin mümkün olabileceği ve böylece Türkiye aleyhine açılacak dava ve verilecek ihlal kararlarında azalma olacağı değerlendirilmektedir.”

Gerekçede belirtildiği gibi Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolu oluşturulmasının başlıca nedenlerinden biri iç hukukta etkili bir başvuru yolu ile AİHM’ e yapılan başvuru sayısını azaltmaktır.

Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuruya Konu Olabilecek Haklar

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin “ortak koruma alanı”nda olan temel hak ve özgürlükler çerçevesinde Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yoluna gidilebilir.

Ortak koruma alanı içerisinde olan temel hak ve özgürlükler şunlardır:

1. Yaşama Hakkı (AİHS m.2)  =  Kişi Dokunulmazlığı, Maddi ve Manevi Varlığı (Anayasa m.17/1)
2. İşkence Yasağı (AİHS m.3)  =    Kişi Dokunulmazlığı, Maddi ve Manevi Varlığı (Anayasa m.17/3)
3. Kölelik ve Zorla Çalıştırma Yasağı (AİHS m.4)  =  Zorla Çalıştırma Yasağı (Anayasa m.18/1)
4. Özgürlük ve Güvenlik Hakkı (AİHS m.5)  =  Kişi Hürriyeti ve Güvenliği (Anayasa m. 19)
5. Adil Yargılanma Hakkı, Masumiyet Karinesi, Sanık Hakları (AİHS m.6)  =  Hak Arama Hürriyeti (Anayasa m.36) ve Kanuni Hâkim Güvencesi (Anayasa m.37)
6. Suç ve Cezaların Kanuniliği (AİHS m.7)  =  Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar (Anayasa m.38)
7. Özel ve Aile Hayatına Saygı (AİHS m.8)  =  Özel Hayatın Gizliliği (Anayasa m.20), Konut Dokunulmazlığı (Anayasa m.21), Haberleşme Hürriyeti (Anayasa m.22)
8. Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü (AİHS m.9)  =  Düşünce ve Kanaat Hürriyeti (Anayasa m.25), Din ve Vicdan Hürriyeti (Anayasa m.24)
9. İfade Özgürlüğü (AİHS m.10)  =  Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti (Anayasa m.26), Bilim ve Sanat Hürriyeti (Anayasa m.27)
10. Toplantı ve Dernek Kurma Özgürlüğü (AİHS m.11)  =  Dernek Kurma Hürriyeti (Anayasa m.33), Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı (Anayasa m.34)
11. Etkili Başvuru Hakkı (AİHS m.13)  =  Hak Arama Hürriyeti (Anayasa m.36), Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması (Anayasa m.40)
12. Ayrımcılık Yasağı (AİHS m.14)  =  Kanun Önünde Eşitlik (Anayasa m.10)

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı usuli bir hak olarak ancak Anayasa ile Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi “ortak koruma alanı” içindeki maddi hakka dayandırılarak kullanılabilir.

AİHS’e Ek Protokoller ile Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru İlişkisi

Bununla birlikte AİHS’ te sözleşmeye ek protokoller bulunmaktadır. Türkiye bu protokollerin bazılarına taraf olmuştur ancak bazılarına ise taraf olmayı kabul etmemiştir. Bazı protokollere taraf olup olmadığı konusunda ise tartışmalar bulunmaktadır. Bu durum Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru şartları açısından önem arz etmektedir.

Türkiye’ nin taraf olmadığı bir protokole dayanılarak bireysel başvuruda bulunulamaz. Zira taraf olunmayan protokol iç hukukta bağlayıcı bir nitelikte değildir. Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı kullanılırken Anayasa Mahkemesi kabul edilemezlik kararının verilmemesi için bu şarta uyulmalıdır.

Anayasa Mahkemesinin vermiş olduğu aşağıdaki kararda da görüldüğü üzere bireysel başvuruda bulunabilmek için Türkiye’nin söz konusu AİHS’ e ek protokole taraf olması gerekmektedir:

AYM. (B. No: 2012/1051, 20/2/2014, §52). ;“Bir başvurunun veya şikâyetin konu bakımından Mahkemenin yetkisi kapsamına girebilmesi için, başvurucu tarafından ihlal edildiği ileri sürülen hak, AİHS ve buna ek Türkiye’nin taraf olduğu protokollerle korunmuş olmalıdır. Türkiye’nin taraf olmadığı ek protokol hükümlerinden biriyle ilgili başvuruların Anayasa Mahkemesince incelenmesi mümkün değildir. Mahkemenin hangi haklarla ilgili başvuruları inceleyebileceğinin çerçevesi Anayasa ve 6216 sayılı Kanun tarafından çizilmiş olup bu yetki çerçevesinin genişletilmesi mümkün değildir ”

Anayasa Mahkemesi kabul edilemezlik kararı verdiği başvurularda Türkiye’nin taraf olmadığı bir protokole yer verilmesini gerekçe olarak göstermiştir. Dolayısıyla başvurucuların Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru şartları çerçevesinde bu hususa da dikkat etmeleri gerekmektedir.

İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi Kuralı

6216 sayılı Kanun m.45/2’ de belirtildiği üzere; 

“İhlale neden olduğu ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal için kanunda öngörülmüş idari ve yargısal başvuru yollarının tamamının bireysel başvuru yapılmadan önce tüketilmiş olması gerekir.”

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru şartlarından belki de en önemlisi iç hukuk yollarının tüketilmesi kuralıdır. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuru iç hukuk yollarının tüketilmesi, ihlale neden olduğu ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal için kanunda öngörülmüş olan idari ve yargısal başvuru yollarının tamamının kullanılmasıdır. Böyle bir kuralın ihlal edilerek doğrudan bireysel başvuruda bulunulması bireysel başvurunun kabul edilmezliğine neden olacaktır.

Anayasa Mahkemesinin şu kararına da dikkat çekilmelidir;

AYM. (B. No: 2012/1027, 12/2/2013, § 20) ; “Öncelikle belirtmek gerekir ki anılan Anayasa ve Kanun maddelerinde yer verilen kanun yollarının tüketilmesi koşulu, bireysel başvurunun temel hak ihlallerini önlemek için son ve olağanüstü bir çare olmasının doğal sonucudur “.

Görüldüğü üzere Anayasa Mahkemesi bireysel başvuru iç hukuk yollarının tüketilmesi bir başvurunun kabul edilebilirliği açısından önem arz etmektedir. Anayasa mahkemesi kabul edilemezlik kararı verdiği başvuruların çoğunda bu kuralın ihlal edildiğini gerekçe göstermektedir.

Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Nasıl Yapılır?

Anayasa’ nın 148.maddesinde “Bireysel başvuruya ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.” denilmektedir. 6216 sayılı AYM Kuruluş ve Yargılama Usulü Hakkında Kanun’ da bireysel başvuruya ilişkin usul ve esaslar düzenlenmektedir. Usul ve esaslara ilişkin detaylar ise AYM İçtüzüğünde yer alır. Başvurucular bu mevzuatlara uygun bir biçimde başvurularını gerçekleştirmelidirler.

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru için başvurucular öncelikle iç hukuk yollarını tüketmiş olmalıdırlar. Daha sonra ise Anayasa Mahkemesinin resmi internet sitesinde bulunan bireysel başvuru formunun resmi dilde (Türkçe) doldurulup Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru süresi içinde gönderilmesi gerekir.

Başvurucular gereken şartları çerçevesinde; Anayasa Mahkemesine doğrudan ya da mahkemeler veya yurt dışı temsilciliklerine müracaat ederek bireysel başvuruda bulunabilirler.

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yoluna bizzat gidilebileceği gibi kanuni temsilci ya da avukat aracılığıyla da gidilebilir. Bu hak kullanılırken avukat tutulması zorunlu değildir. Ancak kanuni temsilci ya da avukat aracılığıyla bireysel başvuruda bulunulacaksa başvurucuyu temsile yetkili olunduğuna dair belgenin forma eklenmesi zorunludur.

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru harca tabidir. Bireysel başvuru harcının ödendiğine dair belgenin forma eklenmesi zorunludur. 2021 yılı için bireysel başvuru harcı ise 487,60 TL’ dir. (Yıllara göre değişkenlik gösterir.)

Başvurucu; kendisinin ve ailesinin geçimini önemli ölçüde zor duruma düşürmeksizin yargılama giderlerini kısmen veya tamamen ödeme gücünden yoksun ise adli yardım talebinde bulunabilir. Başvurucu mali durumuna ilişkin olarak mevzuatta yer alan belgeleri forma eklemek zorundadır. Aynı zamanda adli yardım talebinin açıkça dayanağı olmalıdır. Adli yardım talebinin kabul edilmemesi halinde başvuru harcı Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru süresi içinde yatırılmalı ve harç makbuzu mahkemeye gönderilmelidir.

Yapılan başvuru Anayasa Mahkemesi tarafından kayda alınır ve başvuru numarası başvurucuya bildirilir. Yapılacak yazışmalar bu başvuru numarası üzerinden gerçekleştirilir. Başvurunun aşamaları ise e-devlet sistemi üzerinden takip edilebilir.

Anayasa Mahkemesi başvurunun idari yönden reddine, kısmen/tamamen kabul edilmezliğine ya da esasına ilişkin olarak karar verebilir. Mahkeme başvuruya ilişkin kararını başvurucuya tebliğ eder.

Bireysel Başvuru Formu Nasıl Doldurulur?

AYM İçtüzük m.59’a göre;

“Başvurular, İçtüzük ekinde (Ek-1) örneği bulunan ve Mahkemenin internet sitesinde yayımlanan başvuru formu kullanılarak resmî dilde yapılır. Türkçe dışında bir dille yapılan başvurular kabul edilmeyecektir.”

Başvuru formu ekler hariç on üç sayfadır. Formda sadece başvuru esasına yönelik ve başvurunun karara bağlanmasında zorunlu olan bilgilere yer verilmelidir. Bu bilgilerin ise gereksiz ayrıntılara girilmeden özlü bir şekilde sunulması gerekmektedir. Başvuru formundaki bilgiler tekrar forma yazılmamalı ve ilgili belgeye atıf yapılarak konu özetlenmelidir.

Sayfa sayısının on üç sayfayı geçmesi durumunda başvuru formuna “Açıklamalar” kısmının en fazla 10 sayfalık bir özeti eklenmelidir. Formda yer alan bilgilerin ve beyanların Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru şartlarına uygun olarak doğru olması gerekmektedir.

Formun “Açıklamalar” bölümünde ilk olarak olaylar tarih sırasına göre açık ve özet bir şekilde anlatılır. Sonra bireysel başvuru kapsamındaki haklardan hangisinin hangi nedenlerle ihlal edildiği ve buna ilişkin gerekçeler özlü bir şekilde ifade edilir.

Başvurucu gerekçelerini açık, sade ve anlaşılır bir şekilde delilleriyle birlikte ortaya koymalıdır. İhlal edildiği iddia edilen temel haklar ve bunlara ilişkin açıklamalar birbiriyle ilişkilendirilerek ayrı ayrı yapılmalıdır.

Anayasa Mahkemesi taleple bağlı olmakla birlikte hukuki nitelendirme ile bağlı değildir. Dolayısıyla başvurucunun hakkın özüne ilişkin bilgileri aktarması yeterlidir. Hakka ilişkin nitelemeyi mahkeme kendisi yapar. Bu konuda Anayasa Mahkemesinin verdiği bir kararda şu ifade geçmektedir:

AYM. (B. No: 2012/969, 18/9/2013, § 16); “Anayasa Mahkemesi, olayların başvurucu tarafından yapılan hukuki nitelendirmesi ile bağlı olmayıp olay ve olguların hukuki tavsifini kendisi takdir eder “. 

Formda ya da eklerinde eksiklik bulunması halinde mahkeme başvuruyu eksikliğin giderilmesi için başvurucuya ya da vekiline tekrar gönderir. On beş günü geçmemek üzere bir süre verilir ve bu sürede eksikliğin giderilmesi istenir. Ancak eksikliğin verilen süre içerisinde giderilememesi durumunda ise başvurunun reddine karar verilir. Bu karar da yine başvurucuya tebliğ edilir.

Bireysel başvuru formu Anayasa Mahkemesinin kurumsal internet sayfasından temin edilebilir.

Bireysel Başvuru Formuna Hangi Belgelerin Eklenmesi Zorunludur? 

Bu başvuru hakkı çerçevesinde doldurulması gereken forma eklenmesi zorunlu olan belgeler Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü m.59’ da belirtilmiştir. Buna göre aşağıdaki belgelerin veya onaylı örneklerinin forma eklenmesi zorunludur:

• Kanuni temsilci veya avukat vasıtasıyla takip edilen başvurularda başvurucuyu temsile yetkili olduğuna dair mevzuata uygun belge.
• Harcın ödendiğine dair belge.
• Başvuru bizzat yapılmış ise başvurucunun kimliğini tespite yarar resmi belgenin onaylı örneği.
• Tüzel kişi adına kanuni temsilcinin başvurması halinde, başvuru tarihi itibarıyla temsile yetkili olunduğunu gösteren resmi belgenin onaylı örneği.
• Nihai karar ya da işlemi öğrenme tarihini gösteren belge.
• Başvuruda ileri sürülen hak ihlali iddialarını temellendirecek belgelerin onaylı örnekleri.
• Tazminat talebi varsa uğranılan zarar ve buna ilişkin belgeler.
• Olağan ve olağanüstü kanun yolu başvuru dilekçelerinin onaylı örnekleri.
• Başvuru, süresinde yapılamamışsa varsa mazereti ispatlayan belgeler.
• Adli yardım talebi varsa başvurucunun yargılama giderlerini karşılayabilecek durumda olmadığını gösteren mali durumuna ilişkin belgeler ile mevzuatta adli yardım talebinde bulunmak için öngörülen diğer belgeler.

Başvurucunun herhangi bir nedenle bu belgeleri sunamaması halinde bunun gerekçelerini belirterek varsa buna ilişkin bilgi ve belgeleri başvuru formuna ekler (AYM İçtüzüğü m.59/4). Belgelerin belirtilen şekilde sunulamaması durumunda doğrudan Anayasa Mahkemesi kabul edilemezlik kararı verilmesi söz konusu olmaz. Mahkeme mazereti kabul ettiği ve gerekli gördüğü takdirde bu bilgi ve belgeleri resen toplar.

Bireysel Başvuru Yapabilecekler Kimlerdir?

Kural olarak Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve bunlara ek olarak Türkiye’nin taraf olduğu protokollerin ortaklaşa güvence altına aldığı temel hak ve özgürlüklerden herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiğini iddia eden herkes bireysel başvuruda bulunabilir.

Burada belirtmek gerekir ki yabancı ülke vatandaşları da Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı kapsamında başvuruda bulunabilirler. Ancak yabancılar yalnızca Türk vatandaşlarına tanınmış haklar ile ilgili bireysel başvuruda bulunamazlar. Örneğin seçme-seçilme hakkı yalnızca Türk vatandaşlarına tanınmış bir haktır ve bu hakla ilgili bireysel başvuru yapılamaz.

Başvurucular kimliklerinin gizli tutulmasını talep etme yetkisine de sahiptirler. Nitekim Anayasa Mahkemesi birçok kararında kimliğin gizli tutulması talebinin kabulüne yer vermiştir (Bkz. A.H., B. No: 2019/7023, 25/9/2019, § …) 

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru şartları ekseninde belirtilmesi gereken bir diğer konu ise kamu tüzel kişilerinin bireysel başvuru yoluna gidememesidir. Özel hukuk tüzel kişileri (sendikalar, dernekler, vakıflar, ticari ortaklıklar vb.) ise sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir.

Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Süresi

6216 sayılı Kanun’un “Bireysel başvuru usulü” kenar başlıklı 47.maddesinin 5.fıkrası şöyledir:

“Bireysel başvurunun başvuru yollarının tüketildiği tarihten; başvuru yolu öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten itibaren otuz gün içinde yapılması gerekir. (…)”

Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru süresi tüm idari ve yargısal yollara (temyiz, istinaf gibi) gidilip buralardan verilen karar başvurucu tarafından öğrenildikten sonra başka bir hak arama yolu kalmamışsa otuz gün içerisinde yapılır.

Herhangi haklı bir mazerete dayanılmaksızın sürenin geçirilmesi halinde tekrar başvurmak mümkün olmaz. Ancak mücbir sebep veya ağır hastalık gibi haklı nedenlerle otuz günlük bireysel başvuru süresi kaçırıldıysa mazeretin kalktığı tarihten itibaren on beş günlük ek süre başvurucuya tanınır. Mazerete ilişkin belgeler ise mahkemeye sunulmak zorundadır.

Ayrıca şunu da belirtmek gerekir: Anayasa Mahkemesi adli tatile tabi değildir. Dolayısıyla adli tatil sürecinde mahkeme çalışmaya devam eder. Bu sebeple bireysel başvuru süresi veya verilen diğer süreler adli tatilde de işleyecektir.

Kaynakça:

T.C. Anayasası

6212 Sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun

Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü

Anayasa Mahkemesi Kararları