Genel Olarak
Anayasada değişiklik yapma yetkisi, kurulmuş iktidarlardan biri olan “tali kurucu iktidara” verilmiştir. Lakin tali kurucu iktidar anayasa değişikliklerini, değişiklik yapacağı anayasanın usullerine göre yapmalıdır. Buna, 1982 Türk Anayasasının 175. maddesinde açıklanan “anayasa değişikliği usullerini” örnek verebiliriz. Değişikliğin yapılması; mevcut olan anayasadaki maddelerin değiştirilmesi ve çıkarılması (bu değiştirilemez maddeler için geçersizdir), yeni hükümler eklenmesi yollarıyla olur. Her ülkede farklı kural ve sınırlamalar olabilir. Bu yazıda 1982 Türk Anayasasına göre “Anayasa değişikliği nasıl yapılır?” konusuna değineceğiz.
Teklif Safhası
T.C. Anayasası 175. maddenin 1. fıkrasına göre, “Anayasanın değiştirilmesi TBMM üye tam sayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir.” Yani üye tam sayısı 600 olduğu için en az 200 üyenin önerge şeklinde sunulan anayasa değişikliği teklifinde imzası olmalıdır. Ayrıca teklif yetkisi sadece milletvekillerine aittir.
Anayasa değişikliği, anayasamızın ilk üç maddesi hariç diğer maddeler için teklif edilebilir. (Fakat Anayasa Mahkemesi 5 Haziran 2008 tarih ve E.2008/16, K.2008/16 sayılı kararıyla 4. maddenin kendisinin de değiştirilemez bir madde olduğuna karar vermiştir.) 4. maddede bu üç maddedeki hükümlerin değiştirilmesinin teklif edilemeyeceği açıkça ortaya konmuştur. Bunlar; 1. maddedeki “Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu” hükmü, 2. maddedeki Cumhuriyetin nitelikleri, (T.C. toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. Buradaki her bir virgül bir niteliği temsil eder.) 3. maddedeki hükümlerdir. (Türkiye Devleti ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı şekli kanunda belirtilen beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli Marşı İstiklal Marşı’dır. Başkenti Ankara’dır.)
Sonuç olarak önemli olan; bu üç maddenin değiştirilememesi değil, ülkenin temel niteliklerine ilişkin hükümlerin değiştirilememesi için bu hükümleri içeren maddelerin güvence altına alınmasıdır.
Görüşme Safhası
Anayasa değişikliği teklifleri önce Anayasa Komisyonunda görüşülür. Burada incelenerek raporlanır ve Meclis Başkanlığına gönderilir (İçtüzük madde 42). Sonrasında da Genel Kurula sunulur. Anayasanın 175. maddesinin 1. fıkrasına göre “Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Kurulda iki defa görüşülür.” denmiştir. TBMM İçtüzüğünün 93. maddesinde de görüşmelere ilişkin “İkinci görüşmeye birinci görüşmenin bitiminden 48 saat geçmeden başlanamaz.” denmiştir. Bu iki kez görüşme şartının getirilmesi, anayasa değişikliklerinin aceleye getirilmemesini ve üzerinde daha ciddi bir şekilde durulmasını sağlamak içindir. (İki kez görüşme şartı, Anayasanın 175. maddesine 17 Mayıs 1987 tarihli 3361 sayılı kanunla getirilmiştir.)
Birinci Görüşme
Birinci görüşmede, ilk önce anayasa değişikliği teklifinin tümü hakkında görüşme yapılır. Teklifin tümü için soru-cevap yirmi, maddeleri içinse on dakikayla sınırlı süreler vardır. Daha sonra anayasa değişikliği teklifinin maddelerine geçmek için “gizli bir oylama” yapılır. Bu oylamada karar yetersayısına ilişkin salt çoğunluğun kabulü yeterlidir. Böylece maddelerin görüşülmesine (birinci görüşmenin ikinci aşamasına) geçilir.
Teklifin maddeleri birer birer görüşülür ve birer birer gizli bir şekilde oylanır. Her bir maddenin TBMM üye tam sayısının en az beşte üçünce (360 oy) kabul edilmesi gerekir. Birinci görüşmede bu yetersayıya ulaşamayan maddeler reddedilmelidir. Ancak TBMM İçtüzüğünün 94. maddesinin 2. fıkrasına göre “Birinci görüşmede gerekli çoğunlukla kabul oyu alamayan bir madde ikinci görüşmede de gerekli çoğunlukla kabul oyu alamamışsa reddedilmiş olur.” denmiştir. Yani birinci görüşmede kabul yetersayısına ulaşamamış maddeler kesin olarak reddedilmiş sayılmaz, ikinci görüşmenin sonunda kesinleşir.
İkinci Görüşme
İkinci görüşmede, maddeler için yeniden teker teker görüşme yapılmaz. Maddeler hakkındaki değişiklik önergeleri görüşülür. Birinci görüşmede hakkında değişiklik önergesi verilmeyen bir madde için ikinci görüşmede önerge verilemez. Değişiklik önergesi ilk önce işaret oyuyla oylanır. İşaret oyuyla reddedilirse, reddedilmiş sayılır. Kabul edilirse gizli oylamayla oylanır. Ve bu gizli oylama her madde için teker teker yapılır.
İkinci görüşmenin sonunda da anayasa değişikliği teklifinin tamamının kabulü için gizli oylama yapılır. Burada da karar yetersayısı TBMM üye tam sayısının en az beşte üçüdür. Eğer kabul edilirse anayasada değişiklik yapma için verilen teklifin görüşme aşamalarının hepsi tamamlanmış olur ve karar safhasına geçilir.
Karar Safhası
Anayasa değişikliği teklifi TBMM Genel Kurulu tarafından yapılan görüşmelerce bir sonuca bağlanır. Yani teklif ya kabul edilir ya da reddedilir. Kabul yetersayısı, 1982 Anayasasının 175. maddesinde TBMM üye tam sayısının beşte üçü (360) veya üçte ikisi (400) olarak belirtilmiştir. Bu sayılara göre onay şekilleri değişkenlik gösterir.
Anayasa değişikliği teklifinin kabulü için yapılan oylamanın gizli tutulması gereklidir. Bu Anayasanın 175. maddesinin 1. fıkrasında belirtilmiştir. Sebebi ise kanun koyucunun, milletvekillerinin anayasa değişikliği gibi önemli bir konuda partilerinin baskısından uzak ve objektif karar vermelerini istemesindendir.
Onay Safhası
Onay safhası, son aşamadır. 1982 Anayasası onay yetkisini Cumhurbaşkanı ile halka vermiştir. Önceki bölümlerde de bahsedildiği gibi anayasa değişikliği teklifinde en az 200 milletvekili varsa görüşme safhasına geçilir. Birinci görüşmede teklifin tamamının ve maddelerinin tek tek görüşülmesi yapılır. Teklifin maddelerinin tek tek oylanması sonucu en az 360 oyla kabul edilirse ikinci görüşmeye geçilir. İkinci görüşmede maddeler hakkında değişiklik önergeleri görüşülür ve hepsi tek tek oylanır. Bu oylamada karar yetersayısı en az 360’tır. Sonra teklifin tümü oylanır. Bu oylamada da karar yetersayısı en az 360’tır.
Karar safhası, TBMM Genel Kurulunda yapılan görüşmelerden sonra değişiklik teklifinin kabul veya reddedilmesinin sonuca bağlanmasıdır. Kabul edilen kanunun oy sayısına göre onay şekli değişir. Anayasa değişikliği teklifi, TBMM üye tam sayısının beşte üçüne eşit veya üçte ikisinden az bir oyla kabul edildiyse (360≤ oy<400) Cumhurbaşkanı, kanunu halkoylamasına sunabilir ya da TBMM’ye geri gönderebilir. Bu halkoylaması zorunlu halkoylamasıdır. Sonucu, geçerli oyların yarısından fazlasının kabul oyu olmasıyla anayasa değişikliği kanununu kesinleştirmesidir. TBMM’ye geri gönderilirse, kabul oyları en az beşte üç çoğunlukla kabul edildiğinde Cumhurbaşkanı kanunu halkoylamasına sunmak zorundadır. Eğer kabul oyları en az üçte iki çoğunlukla kabul edildiyse Cumhurbaşkanı, kanunu ya onaylar ya da halkoylamasına sunar. Bu halkoylaması ihtiyari halkoylamasıdır.
Anayasa değişikliği kanunu en az üçte iki oyla kabul edildiyse (400≤ oy) Cumhurbaşkanı; onaylayabilir, TBMM’ye geri gönderebilir ya da halkoylamasına sunabilir. TBMM’ye geri gönderildiğinde en az beşte üç çoğunlukla kabul edilirse Cumhurbaşkanı, kanunu halkoylamasına sunmak zorundadır. Eğer en az üçte iki çoğunlukla kabul edilirse Cumhurbaşkanı, kanunu ya onaylar ya da halkoylamasına sunar. Ayrıca Cumhurbaşkanı, teklifteki maddelerin bazılarını onaylayıp bazılarını da halkoylamasına sunma yetkisine sahiptir. Böylece halkoylamalarında kabul sonucu çıkarsa anayasa değişikliği kesinleşir. Cumhurbaşkanın onayladığı kanunlar Resmî Gazetede duyurulur ve yürürlüğe girer. Halkoylaması için de halkoylamasının yapılacağı duyurusu Resmî Gazetede yapılır. Halkoylaması sonucu için yeniden bir duyuru yapılmaz.
Kaynakça:
“Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 2020, 25. Baskı”
“1982 T.C. Anayasası”
“TBMM İçtüzüğü”
