Parlamenter Sistem

Parlamenter Sistem

Enes Tetik

Yazar:

Enes TETİK

Çalışma Alanları: Anayasa Hukuku │ Genel Kamu Hukuku │ İdare Hukuku

Genel Olarak

Parlamenter sistem, yürütme organının yasama organı içinden çıktığı ve yasama organının denetiminde olduğu demokratik bir sistemdir. Parlâmenter sistem için yapılan tanımlardan en kısa ve açıklayıcı olanı Amerikalı siyaset bilimci Leon David Epstein tarafından yapılmıştır. Yazara göre, ‘’parlâmenter sistem, yürütme iktidarının yasama iktidarından kaynaklandığı ve ona karşı sorumlu olduğu anayasal demokrasi tipi” olarak karşımıza çıkmaktadır.

Parlamenter sistem yumuşak kuvvetler ayrılığı, parlamenter rejim veya parlamentarizm olarak da bilinir. Bu sistemde yürütme organı yasama organının denetimi altında yer almakta, yasama ve yürütme organları iç içe geçmiş bir şekilde, karşılıklı işbirliğine dayalı bir çalışma içerisindedirler.

Parlamenter Sistem Özellikleri

Parlamenter hükümet sisteminin özellikleri asli ve tali olarak ikiye ayrılarak incelenmektedir. İnceleneceği üzere asli özellikler parlamenter sistem açısından olmazsa olmaz özellikler iken tali özellikler ise parlamenter sistemin varlığı için zorunlu olmamakla birlikte yine de bu sistem içerisinde bulunan özelliklerdir. Asli özellikler ve tali özellikler aşağıda daha ayrıntılı bir şekilde incelenmektedir.

Asli Özellikler

Parlamenter hükümet sistemi içerisinde asli olarak üç özellik karşımıza çıkmaktadır. Bunlar:

  • Hükûmetin yasama yasama organı tarafından seçiliyor olması
  • Hükûmetin yasama organına karşı sorumluluğunun bulunması
  • Yürütme organının ikili bir yapı arz etmesi. 

Bu üç özellik, parlâmenter sistem için gereken asli yani ‘’sine qua non’’ (olmazsa olmaz) özellikleridir. Bu üç özelliğin birlikte söz konusu olduğu sistemler parlâmenter sistemdir.  Bunlar incelenecek olursa:

Hükûmetin yasama yasama organı tarafından seçiliyor olması:

Parlâmenter hükûmet sisteminde yürütme organları doğrudan halk tarafından seçilmez. Yürütme organının birinci kısmına karşılık gelen “devlet başkanı”, monarşilerde, babadan oğula veraset yoluyla geçer. Monarşinin olmadığı parlâmenter sistemlerde ise devlet başkanı, yasama organı tarafından seçilir. Parlâmenter sistemlerde yürütme organının ikinci kısmını temsil eden Bakanlar Kurulu da yasama organı tarafından belirlenir. Yani bakanlar kurulu parlâmentonun, yasama organının içinden çıkar.

Hükûmetin yasama organına karşı sorumluluğunun bulunması:

Parlâmenter hükûmet sistemi ile yönetimin olduğu durumlarda, yürütmenin bir kanadını oluşturan devlet başkanı yasama organı karşısında herhangi bir sorumluluğa sahip değildir. Devlet Başkanının aksine yürütmenin diğer kanadını oluşturan Bakanlar Kurulu ise yasama organına karşı sorumludurlar. Bakanlar Kurulu yasama organının “güven”ine dayanmaktadır. Yasama organı güvensizlik oyuyla Bakanlar Kurulunu düşürebilir. Kabinenin bir bütün olarak yasama organı karşısında sorumluluğu “kolektif sorumluluk” olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sorumluluk türünde yasama organı kabine hakkında “güvensizlik oyu ile bütün Bakanlar Kurulunu düşürebilir. Her bir bakanın yasama organına karşı tek tek sorumlu olmasına ise “bireysel sorumluluk” denir. Bu sorumluluk türünde de yasama organı kabineyi genel olarak görevde bırakırken sadece bir bakanı güvensizlik oyu verip görevden alabilmektedir.

Yürütme organının iki başlı olması:

Parlâmenter sistem ile yönetilen ülkelerde yürütme organı “iki-başlı” bir özellik arz eder. Yürütmenin bir tarafında “devlet başkanı”, diğer tarafında ise “başbakan/bakanlar kurulu” vardır. Devlet başkanı, monarşik parlâmenter sistemlerde “Kral ’’, cumhuriyet tipi parlâmenter sistemlerde ise “Cumhurbaşkanı ” sıfatı ile karşımıza çıkar. Parlamenter sistem içerisinde Devlet başkanı, devletin bütünlüğünü ve birliğini temsil eden bir görev üstlenmektedir.

Bakanlar Kurulu, yürütme organının diğer kanadında bulunan organdır. Bakanlar kurulunun asli görevi ülkenin genel siyasetini belirlemek ve hükûmet etmektir. Ayrıca bakanlar kurulu yasama organına karşı sorumludur. Bir tarafta “başbakan” diğer tarafta ise atanmış veya meclis tarafından seçilmiş “bakanlar” bulunur. Başbakan, bakanlar kurulunun başı konumundadır.

Tali Özellikler

Asli özelliklere ek olarak tali özellikler de söz konusudur. Bunlar:

  • Yürütmenin yasamayı feshedebilmesi
  • Bir kişinin hem yürütme organında hem de yasama organında görev alabilmesi
  • Bakanlar kurulu üyelerinin yasama organının çalışmalarına katılabilmesi.

Bu tali özellikler olmazsa olmaz değillerdir.

Yürütmenin yasamayı fesh edebilmesi:

Parlâmenter sistem yönetiminin söz konusu olduğu durumlarda, yasama organının hükûmeti güvensizlik oyuyla düşürülmesine karşılık, yürütme organı da yasama organını feshetme yetkisine sahiptir. Yani iki organ da hukuki olarak birbirlerinin varlıklarına hukuki olarak son verebilme yetkisine sahiptirler.

Bir kişinin hem yürütme organında hem de yasama organında görev alabilmesi:

Parlâmenter sistem içerisinde aynı kişi, hem yasama organı olan mecliste hem de yürütme organı olan Bakanlar Kurulunda görev alabilir. Bakanların parlâmento üyesi olması zorunluluğu olmamakla birlikte çoğunlukla Bakanlar meclis içerisinden seçilmektedirler. Nitekim bundan dolayı da parlamenter sistem ‘’yumuşak kuvvetler ayrılığı sistemi’’ olarak da bilinmektedir.

Bakanlar kurulu üyelerinin yasama organının çalışmalarına katılabilmesi:

Parlâmenter sistem yönetiminde bakanlar kurulu mecliste kanun teklif etme hakkına sahiptir. Yani başbakan ve bakanların mecliste bulunma, söz alma hakları da söz konusudur. Ayrıca parlâmenter sistemde, bakanlar kurulunun meclisi toplantıya çağırma hakkı vardır.

Parlamenter Sistemle Yönetilen Ülkeler

Parlamenter sistemle yönetilen ülkeler daha çok Avrupa kıtasında bulunmakla birlikte dünyanın her tarafında bu sistemle yönetilen ülkeler mevcuttur. Avrupa kıtasında, Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Belçika, Birleşik Krallık, İtalya, İspanya, Portekiz, Yunanistan başta olmak üzere 30’tan fazla ülke Parlamenter sistem ile yönetilmektedir. Asya’da Bangladeş, İsrail, Japonya, Malezya, Pakistan ile birlikte 15’ten fazla ülkede Afrika’da Güney Afrika, Libya gibi ülkelerde Parlamenter sistem ile yönetim söz konusudur. Türkiye de 2018 yılına kadar parlamenter sistemin uygulandığı ülkelerden biri olmuştur.

Parlamenter Sistem Avantajları

Parlamenter sistem avantajları temel olarak 4 tanedir. Bunlar:

  • Parlamenter sistem içinde tıkanıklıkların çözüm yolları mevcuttur
  • Parlamenter sistem daha esnek bir yapıya sahiptir
  • Parlamenter sistem yönetiminde kutuplaşma ihtimali daha zayıftır
  • Devlet Başkanı daha uzlaştırıcı bir role sahiptir.

Parlamenter sistem içinde tıkanıklıkların çözüm yolları mevcuttur:

Yürütme organı yasama organı içerisinde çıktığı ve onun güvenine dayanılması söz konusu olduğundan dolayı, yasama organı ile yürütme organı arasında kriz oluşması ihtimali diğer sistemlere göre daha zayıftır. Fakat ortaya çıkabilecek krizler için çözüm yolları da mevcuttur. Başlıca bunlar “güvensizlik oyu” ve “fesih” gibi araçlardır. Bu araçlar kullanılarak hükümet düşürülebilir veya seçime gidilebilir. Böylece tıkanıklığın çözümü için yol açılmış olur. Bu nedenle, rejimin kilitlenmesi ihtimali zayıftır.

Parlamenter sistem daha esnek bir yapıya sahiptir:

Güvensizlik oyu ve fesih araçları kullanılarak sistemde meydana gelen tıkanıklıklar çözülebilir. Hükûmet ile meclis arasındaki cereyan eden süreç sürekli gelişime açık bir şekilde ilerler.

Parlamenter sistem yönetiminde kutuplaşma ihtimali daha zayıftır:  

Parlâmenter sistem yönetiminde, kazanan her şeyi kazanamaz, kaybeden de her şeyi kaybetmez. Bundan dolayı hükûmetin her şeyi kazandığı söylenemez; çünkü hükümetin görevde kalması için parlâmentonun güvenine ihtiyacı söz konusudur. Yani parlâmenter sistem yönetiminde iktidar olamayanlar sistemden dışlanmaz, muhalefet partisi olarak mecliste bulunurlar. Kanunların yapımında ve hükûmetin denetlenmesinde söz sahibidirler.

Devlet Başkanı daha uzlaştırıcı bir role sahiptir:

Parlâmenter sistem yürütme organlarından olan Devlet başkanı, devletin ve milletin bütünlüğünü temsil eder. Böyle bir görev üstlenen devlet başkanı siyasi arenada ılımlaştırıcı bir rolü sahip bulunmaktadır. Devlet başkanı, meclis ve hükümet arasında arabulucu rolünü üstlenerek çatışmaların, siyasi krizlerin çözümünde aktif rol alabilir.

Parlamenter Sistem Dezavantajları

Parlamenter sistem dezavantajları da mevcuttur. Avantajlarının yanında birtakım dezavantajlar da her sistemde olduğu gibi bu sistem içerisinde de söz konusudur. Başlıca 3 tane dezavantaj söz konusudur. Bunlar:

  • Hükümet istikrarsızlıklarının söz konusu olması
  • Güçsüz ve niteliksiz hükümetlerin oluşması
  • Parlamenter sistem demokratik nitelik daha zayıftır.

Hükümet istikrarsızlıklarının söz konusu olması:

Parlâmenter sistem için meydana çıkan en önemli olumsuzluk, hükûmetler açısından bir istikrarsızlığın söz konusu olmasıdır. Başkanlık gibi sistemlerde belirli bir istikrar söz konusuyken aksine parlâmenter hükûmet sistemlerinde hükûmetin istikrarı garanti altına alınmamıştır. Parlamenter sistemde hükûmet, parlâmentonun güvenine dayandığından dolayı; parlâmento, hükümeti her zaman görevinden alabilir. Bunun yanı sıra birden fazla siyasi partinin parlamentoda yer alabildiği parlamenter sistemlerde hükümet krizlerinin yaşanması olasılığı diğer sistemlere göre de daha da ihtimallidir. Hükümetin görevde kalabilmesi için ihtiyaç duyduğu parlamento desteğinin de bu siyasi çeşitlilikten dolayı garantisi olmadığından, hükümetler potansiyel olarak sürekli risk altındadır. Bu durumdan dolayı da bu sistem içerisinde hükümet istikrarsızlığı her zaman ihtimal dahilindedir.

Güçsüz ve niteliksiz hükümetlerin oluşması:

Bu dezavantaj için birden çok sebep öne sürülmektedir. İlki Parlamenter sistemde hükümetin her daim parlâmentodaki çoğunluğu hesaba katmak zorunda olmasıdır. Bu durum hükümetlerin yeterince rahat ve istikrarlı çalışmasını engellemektedir.

İkinci olarak parlâmenter sistemde hükûmet, tek partiden oluşuyor olsa bile, yürütme organının iki başlı olması ortaya birtakım sorunlar çıkarabilir.

Üçüncü olarak da parlâmenter hükûmet sistemlerinde, hükûmet tek partiden oluşsa da, hükûmetin karar alabilmesi açısından kolektif nitelikte olması gerekliliğinden kaynaklanan sorunlar ortaya çıkabilir. Parlâmenter sistemde bakanlar kurulu kararlarının oybirliği şeklinde alınması gerekmektedir. Bakanlar kurulu içerisinde oybirliğinin olmaması, muhalif bakanların olması da sorun yaratabilmektedir.

Son olarak ise parlâmenter sistem genel olarak koalisyon hükûmetlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ki bu tarz hükümetler de güçsüz ve istikrarsız bir nitelik arz ederler. Hükûmeti meydana getiren partiler arasında sorun çıkma ihtimali işten bile değildir. Bu sorunlarla birlikte de hükümetler istikrarsız ve güçsüz bir hâl alır.

Parlamenter sistemde demokratik nitelik daha zayıftır:

Parlâmenter sistem açısından dezavantaj olarak görülen son durum ise parlâmenter sistemin daha düşük nitelikli bir demokrasiye yol açmasıdır. Buna göre parlâmenter sistemlerde, halkın doğrudan hükümeti seçme durumu söz konusu değildir.  Halk yöneticilerini doğrudan seçememekte, nitekim bu da demokrasinin etkinliğini azaltmaktadır. Bu sistemde hükümet istikrarsızlıklarının söz konusu olması sorumluluğun belirsizleşmesine yol açmaktadır. Bu da demokrasi açısından hesap verilebilirlik ilkesine ters düşmektedir.  Nitekim bilinebilirlik açısından da parlâmenter sistem daha düşük bir değere sahiptir. Halk oy verdiği kişinin kimi veya partinin hükümet için kimi destekleyeceğini bilmemektedir.

Parlamenter Sistem Kuvvetler Ayrılığı

Parlamenter sistem kuvvetler ayrılığı ilkesinin uygulandığı bir sistemdir. Kuvvetler ayrılığında yasama ve yürütme kuvvetleri organlara ayrı ayrı verilmektedir. Kuvvetler ayrılığı sistemleri kendi içinde derecesine göre “sert kuvvetler ayrılığı sistemi” ve “yumuşak kuvvetler ayrılığı sistemi” olmak üzere iki şekilde karşımıza çıkar. Buna göre sert kuvvetler ayrılığı sistemi “başkanlık sistemini’’, yumuşak kuvvetler ayrılığı sistemi ise “parlâmenter sistem”i ifade eder.

Parlamenter sistem içinde yasama ve yürütme organların veyahut kuvvetlerinin birbirinden yumuşak bir şekilde ayrılması söz konusudur. Bu sistemde yasama ve yürütme organları birbirinden bağımsız bir görünüm arz etmezler. Parlamenter sistem gereği iki organ iç içe geçmiş bir görüntü sergilerler. Bu sistemin diğer bir isminin “yumuşak” kuvvetler ayrılığı olmasının sebebi, yasama ile yürütme arasında karşılıklı bir işbirliği durumunun söz konusu olmasıdır. Kanun yapım sürecinde bakanlar kurulu kanun teklifinde bulunabilir ve meclis çalışmalarının her aşamasında katılabilirler. Bu durum da kuvvetler ayrılığını yumuşatan etkenlerdir.

Parlamenter Sistem Yürütme Organı

Parlâmenter sistem yürütme organı “iki-başlı” bir özellik göstermektedir. Yürütmenin bir tarafında “devlet başkanı” sıfatı ile ‘’Cumhurbaşkanı’’ veyahut ‘’Kral’’ bulunurken diğer tarafında ise “Başbakan/Bakanlar kurulu” yer alır. Devlet başkanı, monarşinin söz konusu olduğu parlâmenter sistemlerde “Kral’’, Cumhuriyet tipi parlâmenter sistemlerde ise “Cumhurbaşkanı’’ olarak karşımıza çıkar. Parlamenter sistem özelinde Devlet başkanı yasama organı karşısında yaptığı işlemlerden dolayı sorumsuzluğa sahiptir. Parlamenter sistemde parlamentonun Devlet Başkanını görevden alması söz konusu değildir. Bu sistemde Devlet başkanı, devletin bütünlüğünü ve birliğini temsil eden bir görev üstlenmektedir.

Parlamenter sistem içinde yürütme organının diğer kanadında bulunan organ ise Bakanlar Kuruludur. Bakanlar kurulu, “kabine” veya “hükûmet” şeklinde isimlendirilmektedir. Bakanlar kurulunun hükümet olarak asli görevi ülkenin genel siyasetini belirlemek ve hükûmet etmektir. Bakanlar kurulu yasama organına karşı sorumluluğu söz konusudur. Parlâmenter sistem içerisinde bakanlar kurulu da kendi içinde ikili bir yapı arz eder. Bir tarafta “başbakan” diğer tarafta ise atanmış veya meclis tarafından seçilmiş “bakanlar” bulunur. Başbakan, bakanlar kurulunun başı konumundadır. Klasik anayasa hukuku teorisine göre, başbakan da hukukî statüsü açısından bir bakan statüsündedir. Ancak zamanla Başbakan’ın konumu sadece hukukî olarak eşit kalmış siyasî ve fiili olarak ise başbakan diğer bakanların üstü gibi konumlanmıştır.

Parlamenter Sistem Yasama Organı

Parlamenter sistem yasama organı olarak tekli veya ikili meclis yapıları karşımıza çıkar. Parlamenter sistemle yönetilen birçok ülkede tek meclisli yasama organları söz konusu olmakla birlikte bazı ülkelerde ikili bir meclis yapısı karşımıza çıkmaktadır. İki meclisli ülkeler için en önemli örnek Birleşik Krallık’tır. Avam ve Lordlar Kamarası olmak üzere ikili meclis yapısı yasama organını oluşturmaktadır. Almanya, İspanya gibi ülkelerde fedaratif yapıdan dolayı yerel anlamda meclisler söz konusudur fakat ulusal anlamda tek meclisli yasama organı söz konusudur.

Parlamenter sistem yasama organına dayanmakta, monarşinin olmadığı sistemlerde devlet başkanı meclis tarafından seçilmekte ve bakanlar da çoğunlukla meclis içerisinde çıkmaktadır. Yürütme organı olan Bakanlar Kurulunun yasama organının güvenine dayandığı bu sistemde yasama organı önemli bir konumdadır. Bunların yanı sıra her sistemde ortak olan kanun yapımı gibi görevler de yasama organının görevleri arasında yer almaktadır.

Parlamenter Yönetim

Parlamenter yönetim sistemi dünyanın birçok ülkesinde uygulanan ve ülkeden ülkeye kendi içinde farklılıklar gösteren bir sistemdir. Belirli bir ülke düzeyinde güçlü ve zayıf yanlardan hangisinin baskın çıktığı görülmekte fakat bu durumun genel olarak tüm ülkeler için peşinen söylenebilmesi zordur.

Parlamenter yönetim birçok avantajı ve dezavantajı içerisinde barındıran, iyi veya kötü olarak değerlendirilmeyecek bir sistemdir. Uygun olan veya olmayan ülkeler söz konusu olabileceği gibi pratik olarak da uygulanma imkanı önem arz etmektedir.

Nitekim Parlamenter Sistem yerine göre avantajlara ve dezavantajlara sahiptir. Tüm bunlarla birlikte Parlamenter Sistem bugün en çok tercih edilen yönetim sistemi durumundadır.


KAYNAKÇA:

Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, Bursa, Ekin, 2010, Cilt I, s.587-619.

Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları

Nazmiye Çağlar, AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARIYLA PARLAMENTER HÜKÜMET SİSTEMİ

Mustafa Yıldız, BAŞKANLIK, YARI BAŞKANLIK VE PARLAMENTER SİSTEM ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Zehra Caner, Parlamenter Sistem ile Başkanlık Sisteminin Analizi, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 1, Yıl 2013


2 thoughts on “Parlamenter Sistem”

  1. Faydalı olduysa ne mutlu bizlere. Güzel düşünceleriniz için teşekkür ederiz.

  2. Ülkemiz için önemli sayılabilecek bir konuda parlamenter sistemin avantaj ve dezavantajlarının bir arada güzel bir şekilde sunulması iyi olmuş, emeğinize sağlık.

Yorum bırakın

Yorumunuza yalnızca isminizi eklemeniz yeterlidir.

Yorum yaptığınızda, isminiz bir dahaki sefere hatırlatılmak üzere tarayıcınıza kaydedilebilir. Detaylı bilgi için Kullanım Koşulları ile Gizlilik ve Çerez Politikamızı okuyabilirsiniz. 

İÇİNDEKİLER
Scroll to Top