Genel Olarak:
Cumhurbaşkanı, Türk sistemindeki yasama, yürütme ve yargı faaliyetlerinden yürütmenin başıdır. Yürütmeyle ilgili birçok faaliyeti bizzat kendisi ya da teşkilatıyla birlikte yerine getirir. Cumhurbaşkanı, devletin başıdır. Bizzat Anayasa tarafından kendisine yürütme yetkisi ve görevi verilmiştir. Cumhurbaşkanı bundan dolayı Türkiye Cumhuriyeti’ni ve Türk milletini temsil eder.
Türkiye’de 9 Temmuz 2018’den sonra Cumhurbaşkanlığı Sistemi uygulamaya geçmiştir. Bu sisteme geçişle de daha önceki dönemlerde ülkede önemli rol oynayan Bakanlar Kurulu kalkmış oldu. Önceki dönemlerde yürütme faaliyetini Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu birlikte yerine getirirken artık Bakanlar Kurulu kalkmış ve Cumhurbaşkanı yürütmede belli sınırlarla tek başına söz sahibi olmuştur. Bakanların da eski sisteme oranla önemi fazlaca azalmıştır. Bakanlar için eski Bakan anlayışımızdan ziyade Amerika’daki sekreterlerle denk düşüyor diyebiliriz.
Kısacası yürütmenin başı Cumhurbaşkanıdır, yetki ondadır. Bizler de yazımızda Cumhurbaşkanı’nın seçilme şartlarını, seçim sistemini, göreve başlama ve görevinin sona erme hallerini anlatacağız. Fakat Cumhurbaşkanı’nın nasıl seçildiğini daha iyi anlamak için seçim usul ve esaslarından önce değinmemiz gereken bazı konular var.
Cumhurbaşkanı Adayında Aranan (Olması Gereken) Özellikler Nelerdir?
Türk Cumhuriyeti sisteminde bir kişinin Cumhurbaşkanlığına aday olabilmesi için belli şartları taşıyor olması gerekiyor. Bunlar Anayasamızın m.101/1’de belirtilmiştir. Bu şartlar;
Ⅰ-Türk vatandaşı olmak.
Ⅱ-Yükseköğrenimini tamamlamış olmak. (İlk kez 1961 Anayasasıyla öngörülmüş bir şarttır.)
Ⅲ-40 yaşını doldurmuş olmak.
Ⅳ-Milletvekili seçilme yeterliliğine sahip olmak.
Ⅴ-Daha önce birden fazla kez Cumhurbaşkanlığı yapmamış olmak.
Önemle belirtmek gerekir ki bir kişi en fazla iki kez Cumhurbaşkanı seçilebilir. Bu hüküm ilk defa 2007’de 5678 tarihli anayasa değişikliği kanunuyla kabul edilmiştir. Aynı kanun 2017’ de 6771 sayılı kanunla değişikliğe uğramadan tekrar kabul edilmiştir.
Bunun yanında 1924 ve 1961 Anayasalarında Cumhurbaşkanı meclis üyeleri arasından seçilirdi. İlk defa 1982 Anayasası ile meclis üyesi olmayanlar arasından da Cumhurbaşkanı adayı gösterilebileceği öngörülmüştür. Fakat meclis üyesi olmayan kişinin aday olabilmesi için milletvekilliği seçilme yeterliliğine sahip olması gerekir.
Peki milletvekilliği seçilme yeterliliğinin şartları nelerdir? (Anayasa m.76)
- Türk Vatandaşı olmak.
- 18 yaşını doldurmuş olmak.
- En az ilkokul mezunu olmalı.
- Kısıtlı olmamalı.
- Askerlikle ilişiği olmamalı.
- Kamu hizmetinden yasaklı olmamalı.
- Taksirli suçlar hariç toplam bir yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına hüküm giymemiş olmak.
- Yüz kızartıcı suçlardan hüküm giymemiş olmak. (zimmet, irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık vb.)
- Devlet sırlarını açığa çıkarma, terör eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından biriyle hüküm giymiş olmamalı. (Affa uğramış olsalar bile seçilemezler.)
- Cumhurbaşkanlığına aday olmamak. Zira TBMM genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi ile birlikte yapılır. İkisine aynı anda aday olunması mantıken mümkün değildir.
Cumhurbaşkanı Aday Gösterme Yetkisi Kimdedir?
Anayasamızın m.101/ⅡⅠ’ e göre “Cumhurbaşkanlığına, siyasi parti grupları, en son yapılan genel seçimlerde toplam geçerli oyların tek başına veya birlikte en az yüzde beşini almış olan siyasi partiler ile en az yüz bin seçmen aday gösterilebilir.” hükmü yer almaktadır. Ayrıca aday gösterilmek kişinin yazılı muvafakatine bağlıdır. Aday gösterme süresi sona erdikten sonra hiçbir şekilde yeni aday gösterilemez.
Daha açıklayıcı olmak gerekirse Cumhurbaşkanı adayı gösterme;
Siyasi parti gruplarınca,
En son yapılan genel seçimde toplam geçerli oyların tek başına veya birlikte en az yüzde beşini almış olan siyasi partilerce,
En az yüz bin seçmenin yazılı teklifiyle yapılabilir.
Ayrıca belirtmemiz gerekir ki siyasi parti grupları ve siyasi partiler sadece tek bir kişiyi aday gösterebilirler. Fakat bir kişi farklı siyasi parti gruplarınca ve siyasi partilerce aday gösterilebilir.
Cumhurbaşkanı Seçme Yetkisi Kimdedir?
Anayasamızın 101. Maddesine göre Cumhurbaşkanı seçme yetkisi doğrudan halka aittir. Bu da demektir ki Cumhurbaşkanı seçimi tek dereceli olmalıdır. Eski sistemde Cumhurbaşkanını meclis seçerdi. Yeni sistemle birlikte artık meclis değil doğrudan doğruya halk seçiyor.
Seçimlerin Yenilenme Halleri Nelerdir?
Seçimlerin yenilenme hallerinden de kısaca bahsedelim. Seçimler dört halde yenilenir.
Ⅰ-) Meclis ve Cumhurbaşkanının normal seçim döneminin sona ermesiyle ( 5 yıllık bir dönemdir. Meclisin süresi kendi dönemindeki Cumhurbaşkanının görev süresiyle eşdeğerdir.)
Ⅱ-) Meclis kararıyla seçimlerin yenilenmesi durumu
Ⅲ-) Cumhurbaşkanı kararıyla seçimlerin yenilenmesi durumu
Seçimlerin yenilenmesi kararının verilmesiyle karar 48 saat içinde Resmi Gazetede yayımlanarak ilan olunur. Kararın verilmesinden sonraki 60. günü takip eden ilk Pazar günü ise Cumhurbaşkanı ve TBMM seçimleri yapılır.
Ⅳ-) Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir nedenle boşalması durumunda seçim yenilenmesi söz konusu olur.
Cumhurbaşkanı Nasıl Seçilir (Seçim Usulü Nedir)?
Cumhurbaşkanı seçim usulü anayasamızın 101. Maddesinin 5. ve 6. Fıkralarında açıklanmıştır. Cumhurbaşkanlığı seçim usulünde kural olarak salt oy çoğunluğu aranır. Cumhurbaşkanı seçimi genel, eşit ve gizli oyla yapılır. Bütün ülkede aynı gün seçim yapılır. Yurtdışında ki vatandaşlarımızın seçim hakkı 298 sayılı Seçmenlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun hükümleri çerçevesinde gerçekleşir. Oyların sayımı, dökümü ve tutanağa bağlanması açık bir şekilde yapılır. Cumhurbaşkanlığı seçim usulü ise;
Öncelikle yapılan genel oylamada geçerli oyların salt çoğunluğunu alabilen aday Cumhurbaşkanı seçilir. Eğer bu ilk oylamada bu salt çoğunluk şartı sağlanamazsa bu oylamadan sonraki ikinci Pazar gününde ikinci bir oylama yapılır. İkinci oylama ise ilk oylamada en çok oy almış olan iki aday arasında yapılır ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı seçilir. Fakat olurda ikinci oylamaya hak kazanan iki adaydan biri ölüm ya da seçilme yeterliliğini kaybetmesinden dolayı ikinci oylamaya katılamazsa oylama, boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesi suretiyle yapılır. Yani ikinci oylamaya katılamayan adaydan bir sonraki aday bu oylamaya hak kazanır. Bu sebepler dışında boşalan adaylık için ikame yoluna gidilemez.
İkinci oylamaya tek aday kalması halinde, bu oylama referandum şeklinde yapılır. Referandum sonucunda geçerli oyların çoğunluğunu alan aday Cumhurbaşkanı seçilir. Eğer bu çoğunluk sağlanamazsa sadece Cumhurbaşkanı seçimi yeniden yapılır, bu durumda TBMM seçimlerinde yenilenmeye gidilmez. Kişinin Cumhurbaşkanlığı sıfatını kazanmasıyla birlikte de varsa eğer partisi ile ilişkisi sone erer ve meclis üyeliği de sona erer.
Bunun yanında belirtmemiz gerekir ki meclisin seçimlerin geri bırakılmasına bir nevi ertelenmesine karar verme yetkisi vardır. TBMM tarafından savaş sebebiyle seçimlerin yapılmasına imkan olmadığına karar verilerek seçimlerin 1 yıl için geri bırakılmasına karar verilebilir. Durum ortadan kalkmamışsa meclis yine aynı usulle seçimi geriye bırakabilir.
Seçim sonuçları Yüksek Seçim Kurulu tarafından TBMM Başkanlığına ve Cumhurbaşkanlığına bildirilir. Daha sonra sonuç halka ilan edilir ve Resmi Gazetede yayımlanır. Böylece Cumhurbaşkanı seçimi sonlanmış, yeni Cumhurbaşkanı kesin olarak belirlenmiş olur.
Cumhurbaşkanı’nın Göreve Başlaması ve Sona Ermesi:
Anayasamızın 103. maddesinde Cumhurbaşkanı’nın göreve başlama usulü belirtilmiştir. Yeni seçilen Cumhurbaşkanı göreve başlayana kadar eski Cumhurbaşkanı görevine devam eder. Yeni Cumhurbaşkanı görevine başlarken TBMM önünde andiçer. Yani göreve başlama anı seçilme anı değil andiçme anıdır. Andiçme töreni ilk turda seçimlerin tamamlanması halinde, meclisin toplandığı ilk günü takip eden üç gün içinde yapılır. Eğer seçim ikinci tura kalmışsa ya da sadece Cumhurbaşkanı seçimi yenilendiyse seçimin kesinleşmesini takip eden üç gün içinde andiçme töreni yapılır. Yeni Cumhurbaşkanı’nın andiçmesiyle de eski Cumhurbaşkanı’nın görevi sona ermiş olur. Cumhurbaşkanı’nın görev süresi Anayasa m.101′ de “Cumhurbaşkanının görev süresi 5 yıldır.” şeklinde belirtilmiştir.
Cumhurbaşkanlığını Sona Erdiren Haller:
1-) Beş yıllık görev süresinin dolmasıyla sona erer. Yukarıda da belirttiğimiz gibi yeni seçilen Cumhurbaşkanının göreve başladığı an eski cumhurbaşkanının da görevi sona erer.
2-) Cumhurbaşkanı veya TBMM’nin, Cumhurbaşkanlığı ve TBMM seçimlerini yenileme kararıyla da sona erer.
3-) Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir sebeple boşalması halinde de görev sona erer.
Ölüm sebebiyle, istifa sebebiyle makam boşalabilir ve böylece de görev sona ermiş olur. Cumhurbaşkanı’nın istifası kabule bağlı değildir. İstifa dilekçesini nereye sunacağıyla alakalı belli bir hüküm yoktur. TBMM Başkanlığı’na, YSK’ya sunması mümkündür. Aynı zamanda Cumhurbaşkanı Yüce Divan tarafından seçilmeye engel bir suçtan dolayı mâhkum edilirse de yine görevi sona erer.
Peki Cumhurbaşkanlığı makamının boşalması durumunda ne olur ?
Anayasa madde 106/Ⅱ’ ye göre Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir nedenle boşalması halinde 45 gün içinde yeni seçim yapılır. Seçim yapılana kadar Cumhurbaşkanı yerine Cumhurbaşkanı Yardımcısı vekalet eder. Ona ait tüm yetkileri kullanabilir. Eğer genel seçime bir veya bir yıldan daha az kalmışsa TBMM seçimi de Cumhurbaşkanlığı seçimi ile yenilenir. Fakat genel seçime bir yıldan daha fazla süre varsa seçilen Cumhurbaşkanı TBMM seçim tarihine kadar görevde kalır ve meclis seçimleri zamanının gelmesiyle Cumhurbaşkanı seçimleri de yenilenir. Bu durumda Cumhurbaşkanı makamında bulunan kişi açısından bu süre dönemden sayılmaz.
Cumhurbaşkanlığı makamının geçici olarak boşalması durumunda, kanunda hastalık ve yurtdışına çıkmak olarak belirtilmiş olan durumlarda, Cumhurbaşkanı yerine Cumhurbaşkanı yardımcısı vekalet eder. Anayasamızda da öngörüldüğü gibi vekil Cumhurbaşkanına ait olan bütün yetkileri kullanır ve Cumhurbaşkanı’nın göreve geri dönmesiyle birlikte vekaleti sona ermiş olur
Kaynakça:
Kemal GÖZLER- Türk Anayasa Hukuku Dersleri 24. Baskı (sf. 315-332)
Bahtiyar AKYILMAZ, Murat SEZGİNER, Cemil KAYA- Türk İdare Hukuku 12. Baskı (sf. 211)
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (madde 101- 106)
6271 Sayılı Cumhurbaşkanı Seçim Kanunu
