Genel İşlem Koşulları Hukukif

Genel İşlem Koşulları

Melisa-Seval-Meray

Genel İşlem Koşulları Ne Demektir?

Genel İşlem Koşulları, Türk Medeni Kanunu madde 20/1’de “Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.” şeklinde tanımlanmıştır. Sanayi devriminin bir ürünü olan genel işlem koşulları; özellikle bankacılar, sigorta şirketleri ve seyahat şirketleri tarafından kullanılmaktadır.

Kişilerin özgür iradeleriyle bir sözleşmeyi istedikleri içerik ve şekilde yapabilmelerini ifade eden sözleşme özgürlüğü borçlar hukukunun temelini oluşturmaktadır. Bu özgürlük ile kural olarak herkes sözleşme yapıp yapmamak; yapacağı sözleşmenin diğer tarafını ve sözleşmenin şeklini, konusunu, şartlarını serbestçe belirleyebilmek hakkına sahiptir. Ancak bir tarafın önceden hazırladığı ve karşı tarafın bu sözleşme hükümlerini değiştirme olanağının olmayarak imzaladığı genel işlem koşulları” olarak adlandırılan tipik sözleşmeler, sözleşme özgürlüğüne aykırılık teşkil etmemektedir. Günümüzde sosyal ve ekonomik gelişmeler neticesinde bazı mal ve hizmetler tek bir kişiye değil kitlelere sunulmaktadır. Bu nedenle de o mal veya hizmeti almaya gelen kişilerin her biri için ayrı ayrı sözleşme yapılması yerine önceden hazırlanan, tartışmaya ve değiştirilmeye elverişli olmayan sözleşmeler yapılması tercih edilmiştir.

Genel İşlem Koşullarının Fonksiyonları

Genel İşlem Koşulları Rasyonellik ve Standart Sağlar

Günümüz modern iş dünyasında kitlelere sunulan mal ve hizmetler için her bir müşteriyle ayrı ayrı sözleşme yapılması halinde içerik yönünden farklılıklar ortaya çıkabilir. Ancak genel işlem şartları sayesinde standart ve rasyonel sözleşme tipleri oluşturulmaktadır.

Genel İşlem Koşulları Zaman Tasarrufu Sağlar  

Sağlanan her mal veya hizmet için müşterilerle ayrı ayrı sözleşme müzakeresi yapılması ciddi bir zaman gerektirmektedir. Fakat genel işlem şartları sayesinde var olan tipik sözleşme her müşteri ile aynı şekilde yapılacağından sözleşmeler çabuk yapılır ve zamandan tasarruf edilir.

Genel İşlem Koşulları Kanunlardaki Eksiklik ve Boşlukları Giderir

Genel işlem şartları, kanunlarda yer alan eksiklik ve boşluklar nedeniyle de gerekli hale gelmiştir. Bu eksiklik ve boşlukları gideren genel işlem koşulları, iş hayatında modernleştirme fonksiyonuna sahiptir.

Genel İşlem Koşullarının Hukuki Niteliği

Genel işlem şartlarının hukuki niteliği tartışmalı olmakla birlikte, hâkim görüş “sözleşme teorisini” kabul etmektedir. Sözleşme teorisine göre genel işlem şartlarının sözleşmenin kapsamına girebilmesi, karşı tarafın açık veya örtülü bir şekilde bu şartları kabul etmesine bağlıdır. Genel işlem şartları, kanunlar gibi soyut ve objektif olmadığından sonuç doğurabilmeleri için mutlaka kendisine sunulan tarafça kabul edilmelidir ve bu koşullar kabul edeni yalnızca kurulan sözleşme yönünden bağlar.

Genel İşlem Koşullarının Unsurları

Sözleşmede yer alan bir hükmün genel işlem şartı sayılması için aşağıdaki unsurları içermesi gerekmektedir.

İleride çok sayıda benzer sözleşmede kullanılmak amacıyla hazırlanmalıdır.

Genel işlem şartları, ileride çok sayıda benzer sözleşmede kullanılmak amacıyla hazırlanmalıdır. Fakat hazırlanan genel işlem şartlarının ileride benzer sözleşmelerde fiilen kullanılıp kullanılmaması bu unsur açısından zorunluluk arz etmemektedir. Burada önemli olan genel işlem koşullarının ileride benzer sözleşmelerde kullanılma amacı taşımasıdır.

Sözleşmenin yalnız bir tarafınca önceden tek yanlı hazırlanıp karşı tarafa sunulmalıdır.

Genel işlem şartları, sözleşmenin taraflarınca müzakere edilerek hazırlanmış koşullar değildir. Aksine bu şartlar, sözleşmenin düzenleyen tarafça sözleşmenin kurulmasından önce tek başına hazırlanarak karşı tarafa sunulmaktadır. Hazırlayanın amacı karşı tarafla bu koşulları tartışmak ya da bu koşulları değiştirmek değil; karşı tarafa bu koşulları kabul etmesi için sunmaktır.

Hazırlayan bu genel işlem koşulları içerisinde veya ayrı bir sözleşmede bu şartların karşı taraf ile tartışılarak kabul edildiğine dair kayıt düşse dahi tek başına bu kayıt o şartları genel işlem şartı olmaktan çıkarmaz. (TBK m.20/3)

Sundukları hizmeti kanun veya yetkili makam tarafından verilen bir izne dayanarak yürüten kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de bunların niteliklerine bakılmaksızın genel işlem şartları ile ilgili hükümler uygulanır. (TBK m. 20/4)

Genel ve soyut nitelikte hükümler olmalıdır.

Genel işlem koşulları, bunları kabul edecek karşı tarafın belirsiz olması, özel bir kimse göz önüne alınmadan hazırlanmaları nedeniyle “genel” niteliktedirler. Ayrıca ilgili kişi/ kişiler somut olarak belirli olmadığından ve ileride birçok benzer sözleşme yapma amacı güdülerek hazırlanan koşullar olduğundan “soyut” niteliktedirler de. Soyut nitelikte koşullar olmaları düzenlendikleri sırada zaman ve yer bakımından tamamen belirsiz bir sözleşmeye yönelik olmalarından da kaynaklanmaktadır.

Kurulan sözleşmenin kapsamındaki genel hükümler içerisinde yer almalıdır. 

Aynı tür mal ve hizmetler için düzenlenen sözleşmeler ilke olarak aynı metinlerdir. Fakat genel işlem şartlarının bulunduğu metinlerin aynı olması zorunlu değildir. Yani bu metinlerin özdeş olmaması, bu sözleşmelerdeki hükümlerin genel işlem şartı olmasını engellemez. (TBK m. 20/2)

Genel İşlem Koşulları Denetimi

Genel işlem koşulları, mal veya hizmet almak isteyen kişinin o mal veya hizmeti alabilmek için zorunlu olarak kabul etmesi gereken koşullardır. Taraf ya bu koşulları kabul edecek ya da almak istediği mal ve hizmetleri de alamamak koşuluyla bu koşulları reddedecektir. Banka ve sigorta işlemlerinde; elektrik, su, doğalgaz aboneliklerinde sıklıkla kullanılan genel işlem koşullarının bu hizmetlerden yararlanmak isteyen tarafça reddi mümkün değildir. Dolayısıyla bu koşullar bu mal ve hizmetlerden faydalanmak isteyen kişilere dayatılmış gibi görünmektedir. Ancak özellikle tüketici konumunda olan sözleşmenin bu zayıf tarafını kanun koyucu koyduğu özel hükümlerle korumayı amaçlamıştır.

Genel işlem şartlarını düzenleyen bu kurallar, işlemin karşı tarafını korumak amacı taşıdıklarından nitelikleri itibariyle emredici hukuk kurallarıdır. Dolayısıyla bu hükümlerin aksi hiçbir şekilde kararlaştırılamaz. Yani genel işlem koşulları, bu kuralları ortadan kaldıramaz ve bu emredici hukuk kurallarına aykırı olamaz. Emredici hukuk kurallarına aykırı genel işlem şartları yok hükmündedir.

Her ne kadar genel işlem koşulları emredici hukuk kurallarına aykırı düzenlenemese de düzenleyici hukuk kurallarının aksi karşı tarafın açıkça bilerek ve isteyerek kabul etmesi durumunda kararlaştırılabilir. Bu şekilde olmayan genel işlem koşulu uygulanmaz ve onun yerine düzenleyici hukuk kuralı uygulanır.

Bu koşullara ilişkin taraflar arasında uyuşmazlık çıkması halinde zayıf tarafın korunması amacıyla hâkime genel işlem koşullarını denetleme yetkisi verilmiştir. Bu denetim genel işlem koşullarının yürürlük (uygulama) denetimi, yorum denetimi ve içerik denetimi olmak üzere üçe ayrılmaktadır.

Genel İşlem Koşulları Yürürlük (Uygulama) Denetimi

TBK m. 21/1’e göre “Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır.” Bu madde hükmüne göre genel işlem şartlarının uygulanması ve sonuç doğurabilmesi için üç şartın gerçekleşmesi gerekmektedir.

– Düzenleyen, karşı tarafa sözleşmenin yapılması sırasında bu şartlar hakkında bilgi vermelidir.

– Düzenleyen, karşı tarafa bu şartların içeriğini öğrenme imkânı vermelidir.

– Karşı taraf yukarıdaki iki koşul kapsamında bu şartları genel işlem şartları olarak kabul etmiş olmalıdır.

Bu kurallara uymayan genel işlem koşulları yazılmamış sayılma yaptırımına tabi tutulur. Ayrıca sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine aykırı olan ya da sözleşme içerisinde ilgisiz yere yazılan genel işlem şartları da yazılmamış sayılır. Örneğin genel işlem koşulları cezai şart hükmünün sözleşmeye aykırı davranışlar yaptırımını düzenleyen hükümler arasında değil de başka bir yerde yer alması halinde böyle bir ilgisizlik söz konusu olur. Yazılmamış sayılma yaptırımından kast edilen “yokluk”tur. Genel işlem koşullarının yazılmamış sayılmasının sonucu TBK m. 22’ye göre, yazılmamış sayılan genel işlem şartları haricindeki hükümler ile sözleşmenin geçerliliğini korumasıdır. Düzenleyen böyle bir durumda yazılmamış sayılan şartlar olmasaydı sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremez. Ancak yazılmamış sayılan bir koşul, sözleşmenin esaslı unsurlarındansa genel işlem şartlarını içeren sözleşme kurulmamış sayılır.

TBK m. 24’te “Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır.” Şeklinde düzenlenen hüküm ile kanun koyucu yine karşı tarafı koruma amacı gütmüştür. Bu madde ile düzenleyenin, karşı taraf aleyhine olarak genel işlem şartlarını değiştirmesi ya da yeni düzenleme yapması yasaklanmıştır. Fakat karşı taraf lehine yapılacak değişiklik veya düzenlemeler geçerli olacaktır.  

Yürürlük Denetimi Sonucu

Sonuç olarak, genel işlem şartları ile yapılan bir sözleşmede uyuşmazlık çıkması halinde hâkim, yukarıda açıklanan durumların ve şartların gerçekleşip gerçekleşmediğini inceleyerek genel işlem koşullarının yürürlük denetimini yapmak zorundadır. Yaptığı bu denetim sonucunda hâkim aykırılık görürse bu kayıtların yazılmamış sayılmasına yani yokluğuna hükmeder.

Genel İşlem Koşulları Yorum Denetimi

TBK m. 23 genel işlem koşullarının yorumlanmasını düzenlemiştir. Buna göre; “Genel işlem koşullarında yer alan bir hüküm, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanır.” Bu maddeye göre açık ve anlaşılır olmayan veya birden çok anlama gelen genel işlem koşulları düzenleyen aleyhine, karşı taraf lehine yorumlanır. Yazan aleyhine yorum kuralı doktrin ve uygulamada kabul gören bir yorum ilkesi iken bu madde ile kanun koyucu bu kuralı yazılı hale getirmiştir.

Düzenleyen aleyhine yorum kuralı gereğince çelişkili olan, birden çok anlama gelen veya açık ve anlaşılır olmayan genel işlem şartının düzenleyen özenli davransaydı bunu önleme ya da doğru bir şekilde düzenleme imkânı varken bunu yapmadığı için aleyhine yorumlanması tercih edilmiştir.

Genel İşlem Koşulları İçerik Denetimi

TBK m. 25’te genel işlem koşullarının içerik denetimi “Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz.” hükmü ile düzenlenmiştir. Genel işlem koşullarının yürürlük ve yorum denetimi yapıldıktan sonra içerik denetimi yapılabilecektir. İçerik denetimi TMK m. 2/2 hakkın kötüye kullanılması yasağı ile paralel olarak düzenlenmiştir. Yani genel işlem koşullarını düzenleyene verilen yetkileri düzenleyen, karşı tarafın zararına bu TBK m. 25 ve TMK m. 2/2 çerçevesinde kullanamayacaktır.

Madde içeriğinden dürüstlük kuralına aykırılık ile ne kastedildiği tam olarak anlaşılamamaktadır. Doktrin bu belirsizliği gidermek için sözleşmenin amacına ve kapsamına bakılması gerektiği görüşündeyken Yargıtay, her somut olaya göre mahkemenin durumu incelemesi gerektiği fikrindedir.

İçerik Denetiminin Şartları

  • Bir şartın genel işlem koşulu olarak içerik denetimine tabi tutulması için sözleşme hükmü haline gelmiş olması gerekir.
  • Bir şartın genel işlem koşulu olarak içerik denetimine tabi tutulması için kanundaki düzenleyici bir hukuk kuralını değiştirmiş veya tamamlamış olması gerekir.
  • Bir şartın genel işlem koşulu olarak içerik denetimine tabi tutulması için sözleşmenin karşı tarafı aleyhine konulmuş olması gerekir.
  • Bir şartın genel işlem koşulu olarak içerik denetimine tabi tutulması için dürüstlük kuralına aykırı olması gerekir.

İçerik Denetimi Sonucu

TBK m. 25’te maddeye aykırı hükümler konulmasının yaptırımı düzenlenmemiştir. Genel kabule göre içerik denetimi yapılan genel işlem koşullarının dürüstlük kuralına aykırı, karşı taraf aleyhine veya durumunu zorlaştırıcı bir şekilde düzenlenmesi halinde bunun yaptırımı kesin hükümsüzlüktür. Sözleşmenin kurucu unsurları arasında yer alan koşul kesin hükümsüz ise sözleşme kurulmamış sayılır. Kesin hükümsüz olan koşullar taraflar arasında artık uygulanmaz. Kesin hükümsüzlük nedeniyle sözleşmede meydana gelen boşluklar hükümsüz hale gelen koşulun değiştirilmesiyle ya da düzenleyici hükümlerle veya TMK m. 1/2’ye göre hâkimin yaratacağı hukuk kuralı ile doldurulur.

Genel İşlem Koşulları Tacirlere Uygulanır mı?

Genel işlem koşulları hükümleri Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ve Türk Borçlar Kanunu’nda düzenlenmiştir. Gerçekten de genel işlem koşulları belli türdeki mal ve hizmetlerden faydalanmak isteyen tüketici kitlelerine yönelik aynı tipteki sözleşmelerde kullanılmaktadır. Ancak bu koşullar sadece tüketicilere uygulanacaktır diye bir zorunluluk kanunlarımızda bulunmamaktadır.

Yargıtay 3. Hukuk Dairesi 2014/13539 E. Ve 2014/16751 K. Sayılı ve 18.12.2014 tarihli kararında “6098 sayılı TBK’nın uygulanması ile ilgili olarak kişi açısından bir sınırlama yapılmamıştır. Yani genel işlem koşullarına ilişkin düzenlemeler tacirler yanında tacir olmayanlar (tüketiciler, alıcılar, müşteriler) içinde uygulanabilecektir.” Şeklinde kurduğu hükümle genel işlem koşullarının tacirlere de uygulanabileceğini belirtmiştir.

Bankacılıkta Genel İşlem Koşulları

Bankalarla müşteriler arasında yapılacak sözleşmeler bankalar tarafından önceden hazırlanan ve müşterilerin üzerinde değişiklik yapamadan kabul etmek zorunda oldukları sözleşmelerdir. Doktrinde iltihakı akit ya da kitle akitleri gibi isimler alan bu banka sözleşme metinlerinde açıkça müşterilerin banka hizmetlerinden faydalanabilmesi ancak bu sözleşme hükümlerini bütünüyle kabul edilmesi halinde mümkün olabileceği hükmü yer alır. Bu sözleşmelerdeki hükümler müşteriler ile tartışılmaksızın ve değiştirilmeksizin hizmet almak isteyen müşteriler tarafından aynen kabul edilmek zorundadır. Tüm bu özellikleri göz önüne alındığında bankaların yapmış olduğu tüm sözleşmeler de nitelikleri itibariyle genel işlem koşullarıdır ve Türk Borçlar Kanunu m. 20-25 arasında düzenlenen hükümlere tabidir.


Kaynakça:

-Eren, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 22. Baskı

-Zapata, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 22. Baskı

-Akıntürk/ Ateş, Borçlar Hukuku Genel Hükümler Özel Borç İlişkileri, 26. Baskı


2 thoughts on “Genel İşlem Koşulları”

  1. Melisa Seval Meray

    Faydalı olmasına sevindim. Yorumunuz için teşekkürler.

  2. Av. Nezire Yıldırım

    Faydalı bilgiler içeren ve aydınlatıcı bir yazı, teşekkürler.

Yorum bırakın

Yorumunuza yalnızca isminizi eklemeniz yeterlidir.

Yorum yaptığınızda, isminiz bir dahaki sefere hatırlatılmak üzere tarayıcınıza kaydedilebilir. Detaylı bilgi için Kullanım Koşulları ile Gizlilik ve Çerez Politikamızı okuyabilirsiniz. 

İÇİNDEKİLER
Scroll to Top